कम्लरी आन्दोलनलाई फर्केर हेर्दा

सन्तोष दहित

एक समय थियो तराइका दाङ, बाँके, वर्दिया, कैलाली, कञ्चनपुर सुर्खेत र पुर्व कपिलबस्तु, रुपेन्देहि, चितवन लगायत राजधानीका केहि सडक र सिहंदरबार अगाडी १२ वर्षदेखि माथिका मुक्त कम्लरी र उनिहरुको अभिावक, थारु विद्यार्थी, थारु कल्याणकारिणी सभाका समर्थकहरु हातमा लाठि बोकरे सडकमा ओइरिएकाथिए । कारण थियो आफ्नो सहकर्मी साथि र आफ्नै चेलि लालमटिकी १२ वर्षि श्रृजना चौधरीलाई जिउदै आगो लगाएर हत्याको विरोधमा । जब उनिहरु २०६९ चैत्र १४ गतेका दिन कमलरी श्रृजना चौधरीको आगलागि मृत्यु भएको विभिन्न पत्रपत्रिका तथा एफ.एमबाट खबर पाए । त्यस लगत्तै तिनीहरुले कमलरी क्षेत्रमा काम गर्ने विभिन्न संघसस्था देखि मानवअधिकार, महिला अधिकार क्षेत्रमा काम गर्ने संघसस्था, राजनीतिक दल, थारु कल्याणकारिणीका अगुवा तथा अन्य सरोकारवालाहरुलाई ध्यानाकर्षण गराए । त्यसपछि उक्त घटना रहस्यमय भएको भन्दै घटनाको निष्पक्ष छानविन र दोषिलाई कानुनी दायरामा ल्याई पिडित परिवारलाई उचित क्षतिपुर्तिको माग गर्दै २०६९ चैत्र १६ गते दाङको सदरमुकाम घोराहीमा वृहत दबाब ¥याली निकालियो । करिब ३ दर्जन भन्दा बढि सरकारी तथा गैरसरकारी संघसस्था, राजनीतिक पार्टिका प्रमुख तथा प्रतिनीधि, मानवअधिकार क्षेत्रमा कामगर्ने प्रमुख तथा प्रतिनीधिहरुको हस्ताक्षरगरि नेपाल सरकारका तत्कालिन मन्त्रीपरिषदका अध्यक्ष खिलराज रेग्मी लगायत गृहमन्त्रालय, महिला तथा वालवालिका समाज कल्याण मन्त्रालय, महिला मानवअधिकार आयोग लगायतमा दाङगका प्रमुख जिल्ला अधिकारी मार्फत ज्ञापन पत्र पठायो । तर त्यसको सुनुवाइ नभएपछि क्रमसै त्यो घटना सेलाइ रहदा दाङमा कमलरी क्षेत्रमा काम गर्ने गैरसरकारी सस्था मुक्त कमलरी विकास मञ्च, स्वान, एफएनसी त्यस घटनालाई सेलाउन नदिनको लागि विभिन्न राजनीतिक पार्टी देखि अन्य संघसस्था, मानवअधिकार, पत्रकारहरु संग नियमित छलफलमा रहयो ।

त्यसैगरि थारु जातिका चेलीमाथि भएको घटनाको बारेमा थारु कल्याणकारिणी सभा दाङले त्यो घटनाको बारेमा नजिकबाट हेर्ने काम ग¥यो । थारु कल्याणकारिणी सभाको जिल्ला कार्यसमितिले आकस्मिक वैठकवसि घटना रहस्यमय रहेको भन्दै घटनाको घोरभत्सर्ना पनि ग¥यो । त्यसपछि प्रमुख जिल्ला अधिकारीलाई ज्ञापनपत्र वुझाउने देखि लिएर दिनदिनै डेलिगेशन पनि गयो । त्यो पनि नभएपछि थारु कल्याणकारिणी सभा दाङका सभापति तेजमान चौधरी र सचिव सन्तोष दहित र मुक्त कमलरी विकास मञ्चका पुर्व कार्यक्रम प्रवन्धक तथा हाल कानुनि सल्लाहकार फकला थारु, स्वानका अध्यक्ष कृष्ण कुमार चौधरीविच छलफल भयो ।  त्यसपछि थारु कल्याणकारिणी सभा दाङले जिल्लामा रहेको विभिन्न थारु संघसस्थाका प्रमुख तथा प्रतिनीधिहरुलाई र राजनीतिक पार्टीका भातृसंगठनका थारु नेताहरुलाई सर्वपक्षिय वैठक वोलायो । त्यहि सर्वपक्षिय वैठकमा थारु कल्याणकारिणी सभा दाङका सभापति तेजमान चौधरीको संयोजकत्वमा कमलरी प्रथा उन्मुलनको लागि संयुक्त संघर्ष समिति गठन गरि त्यहिदिन पुन विज्ञप्ती निकालियो । विज्ञप्तीमा कमलरी सृजना चौधरीको घटनाको निष्पक्ष छानविनगरि दोषिलाई कार्वाहीको लागि ७ दिन अल्टिमेटम दाङका प्रमुख जिल्ला अधिकारीलाई दिइएको थियो । तर त्यो पुरा नभएपछि कमलरी प्रथा उन्मुलनका लागि संयुक्त संघर्ष समिति दाङको वैठक वसि पहिलो चरणको आन्दोलन सार्वजनिक ग¥यो । 

पहिलो चरणको आन्दोलन

कमलरी सृजना चौधरीको घटनाको सत्यतथ्य छानविन, कमलरी मुक्त नेपाल घोषणा हुनपर्ने लगायत ७ वुदे माग राख्दै पहिलो चरणको आन्दोलन २०६९ चैत्र ३० गते पत्रकार सम्मेलन गरेर पश्चिम तराइको पाँच जिल्ला वन्द कार्यक्रम सार्वजनिक ग¥यो । सोहि अनुसार २०७० वैशाख ३ र ४ गते दाङ, वाँके, वर्दिया, कैलाली र कञ्चनपुर जिल्ला वन्द ग¥यो । र, वन्दको अन्तिम दिन अर्थात वेशाख ४ गतेका दिन एक हप्ताको समय दिएर बन्द कार्यक्रम फिर्ता लियो । त्यसपछि पहिलो चरणको आन्दोलन पश्चात २०७० वैशाख ७ गते समिक्षा वैठक वस्यो । र, वैठकमा केन्द्रिय स्तरका संघर्ष समिति वनाई आन्दोलनलाई अझै सशक्तपार्ने निर्णय गरियो । त्यहि निर्णय अनुसार २०७० वैशाख ११ गते वर्दियाको भुरिगाउँमा पश्चिम तराइका पाँच जिल्लाका थारु वुद्धिजीवि राजनीतिक पार्टीका भातृसंगठनका थारु नेताहरु, थारु कल्याणकारिणका केन्द्रियदेखि जिल्ला पदाधिकारीहरु र कमलरी क्षेत्रमा काम गर्ने संघसस्थाहरुको छलफल भयो । उक्त छलफलबाट थारु कल्याणकारिणी सभाको केन्द्रीय उपाध्यक्ष मानवहादुर चौधरीको संयोजकत्वमा ३१ सदस्यीय कार्यसमिति गठन गरियो ।

  
दोस्रो चरणको आन्दोलन

२०७० वैशाख ११ गते वर्दियाको भुरिगाँउमामा भएको सर्वपक्षिय वैठक अनुसार कमलरी प्रथाका उन्मुलनका लागि संयुक्त संघर्ष समितिले दोस्रो चरणको आन्दोलन गर्ने निर्णय बनायो । उक्त समितिले दोस्रो चरणको आन्दोलन अनुसार जेठ १४ गते देखि १९ गतेसम्म ७ वुदे माग राख्दै  तत्कालिन मन्त्रिपरिषदका अध्यक्ष खिलराज रेग्मी देखि लिएर प्रमुख राजनीतिक पार्टीका शिर्ष नेताहरुलाई ज्ञापन पत्र वुझाएको थियो । त्यसपछि पनि केहि नभएपछि संघर्ष समितिले १ महिना पनि पुन जेठ ११ गते नेपालगञ्जमा वैठक वसि तेस्रो चरणको आन्दोलन सार्वजनिक ग¥यो ।

तेस्रो चरणको आन्दोलन

कमलरी प्रथा उन्मुलनका लागि संयुक्त संघर्ष समितिले दोस्रो चरणको आन्दोलनवाट पनि कुनै उपलब्धी हात पार्न सफल नभएपछि वाध्य भएर तेस्रो चरणको आन्दोलन सार्वजनिक ग¥यो । त्यसपछि पुन वैठक वसि थारु कल्याणकारिणी सभाका केन्द्रीय अध्यक्ष चन्द्र प्रसाद चौधरीको नेतृत्वमा मुल संघर्ष समिति गठन गरियो । त्यसपश्चात तेस्रो चरणको आन्दोलनमा राजधानी देखिलिएर जिल्लासम्म एक हप्ता शान्तीपुर्ण आन्दोलन गर्ने र त्यसपछि पनि नभए तराइका २२ जिल्ला वन्द गर्ने लगायत कार्यक्रम नेपालगञ्जमा २०७० जेठ ११ गतेका दिन पत्रकार सम्मेलन गरेर सार्वजनिक गरियो । सोहि अनुुसार तेस्रो चरणको आन्दोलनमा जेठ १४ गते देखि राजधानीको रत्नपार्क शान्तिवाटिकामा धर्ना कार्यक्रम गरेर सुरुवाट गरियो ।

यसरी राजधानीको शान्तिबाटिकामा धर्ना कार्यक्रममा जेठ १४ गते देखि १६ गतेसम्म पनि खासै सुनुवाइ नभएपछि पश्चि तराइको पाँचै जिल्लामा जेठ १७ गते देखि जिल्ला प्रशासन अगाडी धर्ना दिने सुरु भयो । यता राजधानीमा धर्ना दिन पुगेका कमलरीहरुले आफुहरुको मागको विषयमा केहि पनि चासो नदिएपछि जेठ १७ गतेकादिन सिंहदरवारको दक्षिणको गेट नजिकै हनुमानथान चोकमा पुगेर सिट्ठी बजाएर सरकारलाई ध्यानाकर्षण गराए । यसरी जेठ १८ गतेसम्म पनि शान्तिवाटीमा शान्तीपुर्ण तरिकाले धर्ना दिदा राज्यले कमलरीहरुको मागप्रति गंभिर नभएपछि जेठ १८ बेलुका वैठक वसि संघर्ष समितिका पदाधिकारी लगायत पुर्व कमलरीहरुले कठोर निर्णय गर्न पुगे । उनिहरुले जेठ १९ गते कुनै पनि हालतमा ज्यान गएपनि आफनो मागको सम्वोधन गराउनको लागि सिंहदरबार घेराउ गर्नेमा पुगे ।

 यसरी सिंहदरबार घेराउन गर्न गएका पुर्वकमलरीहरुमाथि प्रहरीले दमन ग¥यो । जुन दमनले एक दर्जनभन्दा बढी मुक्त कमलरी वहिनिहरु गंभिर घाइटे भए भने कमलरी प्रथा उन्मुलनका लागि संयुक्त संघर्ष समिति केहि पदाधिकारी लगायत ७० जना पुर्वकमलरीहरुलाई प्रहरीले गिरफ्तार ग¥यो । 

त्यसपछि कमलरी माथि भएको दमनको विरोधमा विभिन्न राजनीतिक पार्टी, गैरसरकारी संघसस्था, मानवअधिकारहरुले विज्ञप्ती जारी गरे । २०७० जेठ २० गतेका दिन राजधानीमा रहेको संयौका संघसस्थाहरुको उपस्थितिमा वैठक वस्यो । साथै त्यहि २० गतेका दिन पत्रकार सम्मेलन गरेर जेठ २१ गते देखि तराईका २२ जिल्ला अनिश्चिकालिन बन्दको घोषणा ग¥यो । साथै २१ गतेका दिन राजधानीको मुख्य मुख्य बजारमा कमलरी माथि भएका दमनको विरोध ¥याली निकाल्ने निर्णय गरियो । सोहि निर्णय अनुसार राजधानीको मुख्य मुख्य वजारमा सरकारको विरोध गर्दै नाराजुलुस सहित हजारौको संख्यामा विरोध ¥याली पश्चात हनुमानथानमो कोणसभा गरियो । त्यहिबेला नेपाल सरकारर्फबाट महिला तथा बालबालिका समाज कल्याण मन्त्रालयका तत्कालीन मन्त्री माननिय ऋद्धिबाबा प्रधानको नेतृत्वमा वार्ताटोलीको चिट्ठी आएपछि संघर्ष समितिको वैठकवसि थारु कल्याणकारिणी सभाका केन्द्रिय अध्यक्ष एवम संघर्ष समितिका संयोजक चन्द्रप्रसाद चौधरीको संयोजकत्वमा पुर्व सभासद शान्ता चौधरी, सुकदैया चौधरी, मुक्त कमैया समाजका केन्द्रीय अध्यक्ष पशुपति चौधरी, मुक्त कम्लरी विकास मञ्चका कार्यक्रम फकला थारु, सन्तोष दहित, र पुर्व कम्लरी कौशिला चौधरी, कृष्णि चौधरी लगायतको ९ जनाको टोली वार्तामा जाने निर्णय गरियो । उक्त बार्ता टोलीको प्रवक्ताको जिम्मेवारी सन्तोष दहितलाई दिइएकोथियो । त्यसपछि वार्ता र आन्दोलन संगसैग लगियो । यसरी ४ दिनको वार्ता छलफल पछि सरकार र कमलरी प्रथा उन्मुलनका लागि संयुक्त संघर्ष समिति विच २०७० जेठ २४ गते  राति ११ बजे १० वुदे सहमति भयो । 

यसरी लामो समयसम्म आन्दोलन पछि कमलरी प्रथा उन्मुलनको लागि संयुक्त संघर्ष समितिले केहि सफलता पाएको छ । 

आन्दोलनको मुख्य सफल्ताका केहि वुँदाहरु निम्नछन्ः–

 नेपालमा कमलरी मुक्ती घोषणा ।

 कमलरी सृजना चौधरीको घटनाको निष्पक्ष छानविनको लागि उच्च स्तरिय छानविन समिति गठनगरि अनुसन्धानको लागि समिति फिल्डमा खटेको जानकारी । 

 मृतक सृजना चौधरीको परिवारलाई तत्कालको लागि ५ लाख र मेघि चौधरीको परिवारलाई १ लाख ५० हजार राहत उपलब्ध गराइसकेको ।

 मालिको घरमा कमलरी लागेको वेला वेपत्ता भएका कमलरीहरुको छानविनको लागि उच्च स्तरिय छानविन समिति गठन गरि छानविन प्रक्रियामा अगाडी वढाएको ।

 कमलरीहरुको लागि शिक्षा निर्देशिका २०६८ लाई परिमार्जन गर्ने प्रक्रियामा अगाडी वढेको ।

 पुर्वकमलरी हरुलाई परिचयपत्र वितरण तयारीमा । 

 अन्य वुदाँ प्रक्रियामा गइरहेको जानकारी ।

मुक्त कम्लरी दिवस मनाउने सुरुवाट

          सरकार र कमलरी प्रथा उन्मुलनका लागि संयुक्त संघर्ष समिति विच भएको सम्झौता अनुरुप २०७० असार १३ गतेका दिन नेपाल सरकारका तत्कालीन मन्त्रीपरिषदका अध्यक्ष खिलराज रेग्मी अध्यक्षतामा वैठक वसि नेपालमा कम्लरी मुक्त राष्ट्र घोषणा गर्ने निर्णय गरियो । उक्त घोषणालाई स्वागत गर्दै कम्लरी क्षेत्रमा काम गर्ने संघसस्था तथा अन्य सरोकारवालाहरुको अगुवाईमा २०७० माघ २९ गते व्यापम आम सभा तथा खुशियालीको कार्यक्रम आयोजना गरियो । सोहि कार्यक्रमको उद्दघाटन महिला तथा बालबालिका समाज कल्याण मन्त्रालयका तत्कालीन मन्त्री माननिय ऋद्धिबाबा प्रधानले गर्नुभएकोथियो । उक्त कार्यक्रमवाट हरेक वर्ष असार १३ गते कम्लरी मुक्त दिवस मनाउने घोषणा गरियो । सोहि अनुसार यसवर्ष तराईका ५ जिल्ला (दाङ, बाँके, वर्दिया, कैलाली र कञ्चनपुर) मा छुट्टा छुट्टै कार्यक्रम आयोजना गरि दोस्रो वर्ष कम्लरी मुक्ती दिवस मनाउने काम भइरहेको छ । यो दोस्रो मनाउन गइरहेको कम्लरी मुक्ती दिवसले मुक्त भएका कम्लरीहरु त्था वेपत्ता भएका र मुक्त नभएका कम्लरीहको हितमा केहि सार्थकता पाओस । साथै सरकार र कमलरी प्रथा उन्मुलनका लागि संयुक्त संघर्ष समिति विच भएको सम्झौता भएको १० वुदे मध्य केहि महत्वपुर्ण बुदाहरु कार्यान्वयनमा नआएको अवस्था छ । ती बुँदाहरुलाई यस मुक्त कम्लरी दिवसले कार्यान्वयनको लागि पहलकदमी गरोस शुभकामाना छ । 

लेखकः कमलरी प्रथा उन्मुलनका लागि संयुक्त संघर्ष समिति र वार्ताटोलीका  प्रवक्ता थिए ।

थारु समुदायको पहिचान झल्काउनको लागि ब्लगिङ गर्छु : सन्तोष दहित

हेकुली,दाङका सन्तोष दहितलाई समाजसेवामा निकै रुचि छ । उनी पेशाले पत्रकार हुन्। अहिले एम.ए दोस्रो वर्षमा अध्ययनरत छन् । सन्तोष पत्रकारिताकासँग सम्बन्धित बिभिन्न संघसंस्थामा आबद्ध छन्।  थारु पत्रकार संघको मध्ययपश्चिम इन्चार्ज, नेपाल पत्रकार महासंघ दाङ शाखा नेपाल पर्यटन पत्रकार समुह, लौवअग्रसान साप्ताहिक, राप्ती समाचार दैनिक, थारुवान डटकम तथा थारु कल्याणकारिणी सभा र फेडवासन संस्थासँग आवद्ध छन् ।

      पत्रकारिताका बाहेक सन्तोष ब्लग लेखनमा समेत सक्रिय छन्। उनले भर्खरैमात्र ब्लगिङ शुरु गरेका हुन्।मेरो रिपोर्टको साप्ताहिक स्तम्भ साताका ब्लगरमा आज हामीले उनै सन्तोष दहितलाई प्रस्तुत गरेका छौ। प्रस्तुत छ उनीसँग गरिएको कुराकानी :

सन्तोष दहितलाई  सोसल मिडियामा के भनेर चिनाउन चाहानुहुन्छॽ बताइदिनुस न ।

Ø  सन्तोष दहितलाई सोसल मिडियामा सामान्य पत्रकार तथा सामाजिक अभियन्ता र अधिकारकर्मी भनेर चिनाउन चाहन्छु । 

ब्लगिङ गर्न कहिलेलेखि थाल्नुभयो र कसरी सुरु गर्नुभयो ॽ

Ø  वि.सं. २०७२ जेठ १४ गते देखि ब्लग चलाउन सुरु गरे । इक्वेल इक्सेस नेपालले जनजाति पत्रकारहरुको लागि सुर्खेतमा ५ दिने तालिमको आयोजना गरेको थियो । त्यहिक्रममा सोही संस्थाका कार्यक्रम निर्देशक विनय गुरागाईँले केहि प्राविधिक कुराहरु सिकाउनु भयो । त्यहाँ सिकिएका कुरालाई व्यवहारमा ल्याउनका लागि अहिले निरन्तर ब्लगिङ गरिहेको छु ।  

किन बन्द भयो थारु संग्राहलय ?

सन्तोष दहित 

दाङ । घोराहीदेखि दुई किलोमिटर दक्षिण पनौरा गाउ“को पूर्वतिरको करिब १०० मिटरभित्र थारु समुदायको थारु संग्राहलय छ । आफ्नो पूर्खाहरुले मान्दै आएका चालचलन, संस्कृति, रितिरिवाज, भेषभूषालाई संरक्षण गर्ने उद्देश्यले २०६६ असार १७ गतेका दिन गुम्राह थारु सा“स्कृतिक संग्राहलय स्थापना गरेका थिए । करिब आठ लाख बराबरको लगानीमा स्थापना गरिएको संग्रहालयको उद्घाटन पूर्व सूचना तथा सञ्चारमन्त्री शंकर पोखे्रलले गरेका थिए । तर, केही वर्षदेखि यो संग्राहलय भने बन्द अवस्थामा छ ।

    २०१७ सालको पञ्चायतको विरुद्धमा आन्दोलन गरिरहेका बेला किसान नेता  गुम्राह थारुको ज्यान गएको थियो । लक्ष्मीपुर गाविस वडा नं. ६ बेलुवा बन्जाडेका थारु लामो समयसम्म किसानहरुको पक्षमा आवाज उठाइरहेको बेला उनलाई गोली हानी हत्या गरिएको थियो । हत्यापछि उनलाई एमालेले सहिद घोषणा गरेको थियो । उनै सहिद गुम्राह थारुको सालिक घोराहीमा पनि स्थापना गरिएको छ । उनको सम्झनालाई अझै कालजयी बनाउन लागि दाङका थारुहरुले उनको नाममा संग्रहालय स्थापना गरेका हुन् । 

    त्यति मात्र नभएर थारु जातिहरुले आफूहरु माथि दमन र ज्यादती सहन नसकेपछि बुह्रान (दाङ, बा“के, बर्दिया, कैलाली, कञ्चनपुर) जान लागेको बेलाको वस्तुगत चित्रको माध्यमबाट अरुलाई पनि जानकारी दिने उद्देश्यले थारु समुदायको कतिपय परम्परागत सामग्री र केही नया“ सामग्रीसमेत बनाएर संग्राहलयमा राखिएको छ । 

    त्यस्तै थारु जातिले प्रयोग गर्दै आएको माटोका भा“डा, माटोका गाग्री, भात पकाउने माटोका भोक्टी, तरकारी, दाल, मार पकाउने माटोका भोक्टी, काठको डाडु, चकिया, खोङ्ग्या, छटरी, हलो, जुवा, माटोका देवीदेवता, पूर्खाहरुले लगाउ“दै आएका ‘पौवा’ चप्पल, थारु जातिका पूर्खाहरुले चुरोट खाने माटोको हुक्का चिलिम, हेल्का, डेल्वा, बन्ठी, धान कुट्ने ढेकी, मादल, मन्जौरा, लेहंगा, लगायत थारु संस्कृति र परम्परा झल्काउने करिब ३०० थान वस्तुहरु संग्राहलयमा छन् ।

 उक्त वस्तुगत चित्रबाट सजिलै गरी दाङबाट (बा“के, बर्दिया, कैलाली, कञ्चनपुर र सुर्खेत) बुह्रान बसाइसराई गएको अनुमान गर्न सकिन्छ । संग्राहलयमा वस्तुगत चित्रमा थारु जातिका मानिसले लगाउने मौलिक आफ्नै भेषमा सजिएका ती चित्रबाट पनि अध्ययन गर्न सकिन्छ । त्यतिबेलाका थारु जातिले लगाउ“दै आएको पुरुषले लगाउने ‘भेग्वा, चौबन्दी, पौवा, टोपी’ लगायतको र महिलाले लगाउने गुन्यु ‘गोन्या, फरिया’ र ‘बलाउज’ लगाएर महिलाले टाउकामा लुगा, अन्नबाली र पुरुषले ‘भौका’ र अन्य सामान बोकेर बुह्रान (बा“के, बर्दिया, कैलाली, कञ्चनपुर) जिल्लामा चार पा“च दिनसम्म केही नखाई भोकै पेट हिडेर सारा आफूले बनाएका सम्पत्ति छोडेर जान लागेको चित्रबाट स्पष्ट रुपमा बुझ्न सकिन्छ । 

    त्यतिबेलाको भूमिको मालिक थारु जाति अहिले अरु जातिको रैति र दासी बन्नुपर्दा कसलाई दुःख नलाग्ला र । यही विषयलाई अध्ययन गर्न सजिलो होस् र थारु समुदाय वर्षौदेखि दाङको भूमिमा बस्दै आएको इतिहासलाई कायम गर्नको लागि पनि यो संग्राहलयमा राखिएको वस्तुगत चित्रले आउने नया“  पुस्तालाई थारु जातिको पूर्खाहरुको इतिहासलाई अनुसन्धान गर्नमा संग्राहलयले धेरै मद्दत गर्नेछ  । 

    त्यही संग्राहलय अवलोकनको लागि विद्यार्थीको हकमा ५ रुपैया“, सर्वसाधारणको लागि रु. २० रुपैया“ र विदेशी पर्यटकको लागि भने ५० रुपैया“ शुल्क लिने निर्णय भएपनि त्यो कार्यान्वयनमा आएन । संग्राहलयको स्थापनास“गै केही वर्ष पूर्व झापादेखि पश्चिम कञ्चनपुर जिल्लासम्मको थारु जाति लगायत अन्य जातिका समुदायले पनि संग्राहलयको अवलोकन गर्न आउने गरेको तर सधैजसो संग्राहलय बन्द भएपछि अवलोकन गर्न आउने पर्यटकहरु पनि फर्केर जाने गरेका छन् । 

    खासगरी यो स्थापना भइसकेको संग्राहलयको सम्पत्तिको रेखदेख तथा संरक्षण र प्रवद्र्धन गर्ने स्थानीय निकायमा रहेका जिल्ला विकास समिति, घोराही नगरपालिका, जिल्ला पर्यटन विकास समितिको मुख्य दायित्व हो । 

    थारु जातिको एउटा मात्र गुम्राह थारु सा“स्कृतिक संग्राहलयको संरक्षण र प्रवद्र्धनका लागि स्थानीय  निकायलाई घच्घच्याउनको लागि  थारु जाति एक हुनपर्ने जरुरी छ । जबसम्म थारु समुदायकाले आवाज उठाउ“दैनन् तबसम्म ती निकायले चाल गर्ने छैनन् । यदि थारु जातिको एउटा मात्र संग्राहलयलाई व्यवस्थित गरेर संरक्षण र प्रवद्र्धन गरिनुको साथै व्यापक प्रचारप्रसार गर्न सक्ने हो भने दाङ जिल्लालाई पर्यटकीय रुपमा विकास गर्नलाई पनि धेरै मद्दत पुग्ने देखिन्छ । त्यसैले पनि स्थानीय निकायमा रहेका घोराही नगरपालिका, जिल्ला विकास समिति, सम्बन्धित सरोकार राख्ने संघसंस्था, व्यक्तिहरुले संग्राहलयको  तत्काल अनुगमन गरी त्यहा“ देखिएको समस्या समाधानको लागि अविलम्व काम थालिनुपर्छ । 

को हुन, देशबन्ध्या गुरुवा

सन्तोष दहित

देशबन्ध्या गुरुवा भन्ने शब्द अहिले सुन्दा जो कोहिलाई पनि यो के शब्द होला भन्ने सोध्न मन लाग्छ अर्थात यो भनेको के होला भन्ने सवैको लागि खुलदुलीको विषय पनि वन्न सक्छ । यो देशबन्ध्या गुरुवा भन्ने शब्द थारु भाषामा भनिने शब्द हो  र यो धेरै पुरानो शब्द पनि होइन । यो शब्द अहिले पनि थारु समुदाय रहेको गाँउमा जाने हो भने जताततै सुन्न पाइन्छ । थारु समुदायमा केहि वर्ष अगाडी आफ्नो गाँउ हुदै गाविस देखि लिएर पल्लो गाविस सम्मको प्रगन्नाको रेखदेख गरिनुका साथै पूजापाठ गर्ने, गराउनेको नेतृत्व गर्दै आएका व्यक्तिलाई देशवन्ध्या गुरुवा भनिन्छ । 

 देशबन्ध्या गुरुवा शब्दलाई अर्काे शब्दमा गुर्वाबा पनि भनिन्छ ।  तर हिज आज देशबन्ध्या गुरुवा वनाउने चलन छाडे पछि अहिले देशबन्ध्या गुरुवाहरु हराउदै गएकाछन् । देशबन्ध्या गुरुवाहरुलाई ठुलो तान्त्रिक मन्त्रका ज्ञाता पनि मानिन्छन । यी देशबन्ध्या गुरुवाहरु भएको सम्वन्धमा सानो किम्बदन्ती रहेको छ । थारु अगुवाहरको भनाई अनुसार प्राचिनकालमा धनपत नाम भन्ने एकजान थारु जातिका व्यक्ति  देशवन्ध्या गुरुवा थिए । तिनको  चार छोराहरु थिए । तिनकै चारवटा सन्तानलाई दाङ जिल्लामा देशवन्ध्या गुरुवाको जिम्मेवारी दिएको थियो । त्यतिवेला देखि थारु जातिका दहित, पछलडङग्या, जिनगुनी र डेमनडौराका थरछुत्याई ती थरका थारुहरुले यसको नेतृत्व जिम्मेवारी दिइएको थियो ।  त्यसको नेतृत्व पाएपछि उनिहरुलाई आफ्नो कार्यक्षेत्रमा पठाएको थियो । ती चार देशवन्ध्या गुरुवा  काम गर्न सजिलो वनाउको लागि  क्षेत्रधिकारको वाँडफाड गरिएको थियो । त्यतिवेला दाङमा चार प्रगन्ना विभाजन गरिएको थियो । जसअनुसार अग्ला प्रगन्ना, पश्च्ला प्रगन्ना, पाटु प्रगन्ना र पछ्ला प्रगन्ना गरि चार भाग विभाजन गरिएको थियो । अग्ला प्रगन्ना घोराही देखि पुर्व देउखुरी सम्मको प्रगन्ना ‘मद्वा’ देवता मान्ने जिनगुनी थरका व्यक्तिले नेतृत्व गर्दै आएका थिए भने, पश्च्ला प्रगन्ना तथा छिल्ली प्रगन्नाको नेतृत्व ‘भे¥वा’ देवता मान्ने दहित थरका जातिले नेतृत्व गर्दै आएका थिए । त्यसैगरि पाटु प्रगन्ना तथा पछ्ला प्रगन्नाको जगनथ्या देवता मान्ने पछलडङग्या जातका थारु जातिले नेतृत्व गर्दै आएका थिए । त्यसैगरि वाँकी ठाँउमा छुटेको गाँउठाँउका डेमनडौरा जातिका थारुले रेखदेख गर्दै आएका थिए । देशवन्ध्या गुरुवाहरुको गाँउ गाँउमा मारकात, हिंसालाई अन्त्य गर्नुको साथै दिगो शान्ति स्थापना गर्नको लागि ठुलो भूमिका पाइन्छ  । यति मात्र नभएर गाँउमा जो कोही  विरामी परेको विरामीहरुलाई गुरुवाको मार्फत तन्त्र मन्त्रले निको वनाउने कार्य पनि गर्दै आएको पाइन्छ । त्यसैगरि विग्रेको अन्नवालिलाई सपार्नको लागि गुरुवाहरुको तन्त्रमन्त्रको माध्यमवाट राम्रो वनाउदै थारु अगुवाहरु वताउछन । यति ठुलो महत्व काम गर्दै आएको देशवन्ध्या गुरुवाहरुको नेतृत्व गर्ने अर्थात त्यो विषयमा चासो नराखेकोले  अहिले देशवन्ध्या गुरुवाहरु हराउदै गएको छ ।  हरेक पुजापाठ गर्दै आएका देशवन्ध्या गुरुवाहरु नहुदा अहिले थारु समुदायमा गरिने विभिन्न पूजापाठहरु पनि हराउदै गएका छन् । त्यतिवेला देशवन्ध्या गुरुवाहरु हुदा नियमित रुपमा पुजाआजा हुदैको थारु समुदायमा अहिले भने समयमा पूजापाठ हुने त परै जाओस कुनै गाँउमा त पूजा पाठ गर्नसमेत छाडेकाछन । थारु जाति मात्र नभएर अरु समुदायले पनि देशवन्ध्या गुरुवाको विश्वास उत्तिकै गर्दै आएका थिए । 

देशवन्ध्या गुरुवाहरुमा ठुलो शक्ति रहेको पाइन्छ । यदि वर्षातको समयमा पानी नपरेको वेला वखतमा देशवन्ध्या गुरुवाहरुले पूजा पाठ गरेपछि पानी समेत थारु अगुवाहर वताउछन । त्यसैगरि देशवन्ध्या गुरुवाहरुमा ठुलो तन्त्र मन्त्र भएकोले पनि देवताहरुलाई समेत नजर वन्द गरिदिने अर्थात देवतालाई उठि वसि गराइदिने समेत गर्दै आएको पाइन्छ । अहिले पनि देवता (भुत) लाई ठुन्ने गर्छन । पूजाआजा गर्नेवेला देवता (भुत) लाई फलामको किलाकाँटी ठोकेर तन्त्रमन्त्रको माध्यमवाट भुतलार्ई ठुन्ने गरेको पाइन्छ । देवताहरु जव गाँउमा विग विगि मचाउछन त्यतिवेला देवता (भुत) हरुलाई देशवन्ध्या गुरुवाहरुले ठुन्ने गर्र्दछन । यसैगरि विभिन्न पूजाको माध्यमवाट गाँउमा शान्ति ल्याउने र गाँउको अन्नवालिमा रोग व्यथा नलागोस भन्नेर पूजाको माध्यमवाट रोगव्याधालाई हटाउने प्रयास देशवन्ध्या गुरुवाहरुले गर्दछन् । त्यतिवेला गाँउमा मान्छे विरामी परेपछि उपाचार गर्ने स्वाथ्य चौकि थियो न त अस्पताल । विरामीको उपभचार समेत  देशवन्ध्या गुरुवाहरुले गर्नेगरेका थिए । जति मान्छे विरामी हुन्थे त्यतिवेला देशवन्ध्या गुरुवाको खोजि हुन्थ्यो । त्यसैगरि थारु जातिका मानिसले सवै कृर्षिमा निर्भर रहेकोले त्यतिवेला पनि धानखेति देखि लिएर तोरी हिउदे वालिमा रोग लागेपछि औसधि पाइदन्थ्यो । त्यसमा लागेको रोगलाई हटाउनको लागि पनि थारु समुदायमा त्यहि देशवन्ध्या गुरुवाहरुको माध्यमवाट पुजापाठ गरि ती रोगलाई हटाइने गरिन्थ्यो ।  यसरी रोग व्यधालाई हटाउनको लागि र गाँउमा दिगो शान्ति स्थापना गर्नमा देश वन्ध्या गुरुवाहरुको ठुलो भूमिका रहेको पाइन्छ । यतिमात्र नभएर त्यतिवेला देशवन्ध्या गुरुवाहरुले गाँउ गाँउमा धेरै भन्दा धेरै गुरुवा, वैदवा पनि उत्पादन गर्ने गर्दछन् । 

                                        

नृत्युमा पनि कम छैनन थारु समुदाय

सन्तोष दहित
दाङ  । यो फोटोमा देखिएको थारु जातिमा नाचिने ‘बर्का’ नाच हो । गएको पुस महिनाको अन्तिम शनिवार डुरुवा ६ दक्षिणकुररियमा माघी महोत्सवमा खिचिएको फोटो हो । पछिल्लो चरणमा थारु जातिको विभिन्न नाच लोप हुदै गइरहेको वेला प्रजातान्त्रिक थारु समाजले थारु नाचको सरक्षण तथा प्रवद्र्धन गर्ने उद्देश्यले माघी महोत्सव तथा प्रतियोगिता कार्यक्रम आयोजना गरिएको थियो । उक्त  नाचको पुर्वप्रधानमन्त्री तथा नेपाली कांग्रेसका वरिष्ठ नेता शेरवहादुर देउवाले उदघाटन गरेको थिए । देउवाले उदघाटन गर्दै भने थारु समुदाय वहुप्रतिभा भएको जाति हो । यो जातिको विभिन्न थरिको नृत्युहरु रहेकाछन् । यी महत्वपुर्ण नृत्युलाई अहिलेको अवस्थामा जगेर्ना गर्न जरुरी रहेको देउवाले भने । पछिल्लो अवस्थामा थारु जातिको भाषा, कला, सस्कृति लोप भइरहेको छ यसलाई संरक्षण र प्रवद्र्धन गर्नको लागि राज्यले विशेष ध्यान दिनुपर्ने देउवाले कार्यक्रममा भने । थारु जातिको सस्कृति लोप हुनुभनेको नेपालको सस्कृति लोप हुन हो । त्यसैले यी जातिको सस्कृति संरक्षण भयो भने राज्यको सम्पत्ती जोगिनु हो देउवाले भने । उनले भने सवै जातिको सस्कृति संरक्षण र प्रवद्र्धन गर्नु लागि राज्यले विशेष कार्यक्रमको थालिनु गर्नुपर्ने देउवाको भनाईथियो ।

    उक्त कार्यक्रममा जिल्लाका ३ दर्जन जति विभिन्न थारु नाच गान प्रस्तुत गरिएको कार्यक्रमको संयोजक समेत रहनुभएका थारु वुद्धिजीवि चुर्णवहादुर चौधरीले जानकारी दिनुभयो । उहाँका अनुसार छोक्रा, मघौटा, सख्या, हुरडुंग्या, झुम्रा, बर्का नाच लगायत नाच गानको कार्यक्रममा प्रस्तुत गरिएको थियो  चौधरीले भने । पछिल्लो चरण थारु जातिको परम्परागत नाच गान लोप हुदै गइरेको बेला त्यसलाई संरक्षण र प्रवद्र्धन गर्ने उदेश्यले थारु नाचको  माघी महोत्सव गर्नुपरेको चौधरीले भने । यी नाच गान लोप भयो भने थारु जातिको सस्कृति नै लोप हुन्छन चौधरीले भने । थारु जातिको पहिचान झलकाउनु मुख्य औजार भनेको थारु जातिको मौलिक सस्कृति संगै जोदिएको नाच गान नै हुन उनले भने । त्यसैले यसलाई जगेर्ना गर्ने उदेश्यले आफुहरुले बर्षको एक चोटी माघी महोत्सव कार्यक्रमको आयोजना गर्दै आएकको चौधरीको भनाई थियो । यस्को संरक्षण तथा प्रवद्धन गर्नु मुख्य दायित्व भनेको राज्यको हो । तर राज्यले ध्यान नदिएको कारणले आफुहरुले लागि परेको चौधरीले भने ।

    यसैगरि थारु जातिको नृत्यु  एक दर्जन भन्दा वढिरहेको थारु कल्याणकारिणी सभाका अध्यक्ष चन्द्र प्रसाद चौधरी वताउछन । उनका अनुसार बर्का नाच थारु जातिको सवैभन्दा महत्वपुर्ण र खर्चिलो नाच पनि रहेको चौधरीले भने । यो नाच जुन बेला पनि नाच्न सकिन्छ तर बर्का नाच नाच्ने वेला पहिले पुजा गर्नुपर्ने भएकोले धेरै खर्च हुन्छ । त्यसैले  बर्का नाच लोप भइरहेको चौधरीले भने । हिज आज जिल्लामा वर्का नाच नारायाणपुरमा मात्र रहेको उनले भने । आफुले यो नाचलाई संरक्षण गर्नका लागि लागि परे पनि आर्थिक समस्या भएकोले अप्ठ्योरो भइरहेको चौधरीले भने । त्यसैगरि छोक्रा नाच पनि उत्तिकै महत्वपुर्ण रहेको उनले भने । छोक्रा नाच खास गरि लगनको वेला नाचिने गरेको चौधरी वताए । यति मात्र नभएर बनभोज, कुनै खुशियाली पर्वको वेला पनि नाचिन्छ उनले भने । छोक्रा नाच र हुरडुंग्या नाच नाच्ने वेला खर्च पनि केहि नहुने गरेकोले यो जताततै नाच्ने गरेको चौधरीले भने । चौधरीका अनुसार छोक्रा नाच र हुरडुग्या नाच नाच्ने वेला एउटै तरिकाले नाचिन्छ । यसमा फरक भनेको गीतको भाका र लयमा अलि फरक हुने गरेको चौधरीले बताए । ड्रेस त्यहि हुन्छ नाच्ने वेला एकजा देखि लिएर तिन जना सम्म नाच्ने र एक जना मान्दल वजाउने कलाकार हुने गरको उनले जानकारीदिए । हुरडुग्या नाच र छोक्रा नाच घर घरमा गएर नाचिदैन । यी नाच लगनको वेला दुलहा या दुलहीको घरमा नाचिन्छ । त्यस्तै कसैको घरमा पाहुना आएको वेला नाचिन्छ चौधरीले भने । यसैगरि कुनै कार्यक्रममा भाग लिने बेला हुरडुग्या नाच र छोक्रा नाच नाचिने गरेको चौधरीको भनाइथियो । जहा नाच्नेयसैगरि मघौटा नाच पनि उस्तै उस्तै हो उनले भने ।

 मघौटा नाचमा खास गरि शुभकामना आदान प्रदान गर्ने भएकोले पनि घर घरमा गई नाचिन्छ उनले भने । एउटा आफ्नो महान पर्व तथा नया वर्षको खुशियालीमा केटा केटी देखि लिएर वृद्धवृद्धा सम्मको समुह बनाएर नाचिन्छ । मघौटा नाचको अरु भन्दा धेरै महत्व रहेको चौधरीले बताए । यसैगरि दशैमा नाचिने सख्या नाचको पनि धेरै महत्व रहेको चौधरी वताउछन । यो नाच थारु समुदायमा महटवाको आँगनमा एक महिना सम्म नाचिन्छ चौधरीले भने । सख्या नाच खास गरि गाँउका सुरक्षा देखि लिएर अन्नवालिको लागि नाचिने गरेको चौधरीको भनाईथियो  । सख्या नाचमा तन्त्रमन्त्र संग जोडिएको हुन्छ । यो नाचमा सखिर भनि हरेक गितको भाका गाउने पर्ने हुन्छ चौधरीले भने । थारु जातिहरुको नाच यति मात्र नभएर अरु पनि रहेको चौधरी वताउछन । धेरै नाच त लोप भइसकेका छन अब जति नाच छन यी नाचलाई संरक्षण गर्नतिर सवैले लाग्नुपर्छ चौधरीले भने । नाच अनुसार गीत छन, गीत अनुसार आफ्नै मौलिक भाषा लय रहेकाछन चौधरीले भने । यी मौलिक गीत र नाच नै थारु जातिको सस्कृति झल्काउने एउटा माध्यम हो चौधरी भन्छन । त्यसैले थारु जातिको नाच तथा सस्कृतिलाई संरक्षणको लागि राज्यले विशेष कार्यक्रम ल्याउन जरुरी रहेको चौधरीले भने । अर्धवार्षिक रुपमा हुन्छ या वार्र्षिक रुपमा  जिल्ला स्तरिय सास्कृतिक कार्यक्रम गर्नुपर्छ । यसरी गर्ने हो भने थारु जातिहरुको मात्र नभएर सवै जातिको सस्कृति जोगिने उनले भने । हरेक जातिको भाषा, कला, सस्कृतिको सरक्षण र प्रवद्र्धन गर्ने मुख्य दायित्व भनेको राज्यको हो । त्यसैले यो विषयमा राज्य गंभिर भएर सोच्नुपर्छ चौधरीले भने ।

थारु जातिको ‘लौसर्ना’ पूजाको : एक चर्चा

सन्तोष दहित

थारु जातिका विभिन्न खालको पूजाहरु रहेकाछन् । घरायसी देखि लिएर गाँउको सामुहिक रुपमा पूज्ने पूजाहरु रहेका छन । थारु जातिका पूजा कृर्षि पेशा देखि  दैनिकी जिवन यापन संगै विभिन्न रोधव्याधाहरु हटाउनको लागि धेरै किसिमका पूजाहरु रहेका छन । ति पूजाहरु मध्य थारु जातिको ‘लौसर्ना’ पूजा पनि एक महत्वपुर्ण पूजा हो । यो पूजा वर्षको दुइ चोटी पुज्ने गरिन्छ । यो लोसर्ना पुजा खासगरि थारु समुदायको महिलाहरुको लागि पुज्ने गरिन्छ । जस्तै जेष्ठ देखि असार सम्मको एक चोटी र अर्काे कार्तिक महिना देखि मंसिर मसान्त सम्म यो लोसर्ना पुजा पुजिसक्नु पर्ने हुन्छ । ६/६ महिनाको विचमा पुजिने यो ‘लौसर्ना’  पूजा थारु समुदायका विवाहित महिलाहरुको लागि निकै महत्वपुर्ण रहेको पाइन्छ । यो पुजा पुेजे पछि थारु महिलाहरुको प्रजनन शक्ति र गर्भमा रहेका वच्चा देखि लिएर जन्म भइसकेको वच्चाको स्वाथ्यको लागि पुज्ने गरेको पाइन्छ । यो पुजा पुुजे पछि थारु स्त्रीहरुको प्रजनन शक्तिमा कायम राख्नको लागि राम्रो हुनेगरेको थारु समुदायमा जनविश्वास रहेको छ ।  यो पूजा घर ‘गु¥वा’ ले पुज्ने गर्दछन । यति महत्व रहेको पूजा अरु पूजा जस्तै झनझिटिलो र खर्चिलो भने हुदैन । यस पुजाको लागि निम्न सामग्रीहरु चाहिन्छ । जस्तै चल्लाको अण्डा, रातो रंगको सानो कपडा या टुक्रा, तामाका पैसा, उल्टा चल्ला सक्भर रातोमा, एकवोटल रक्सी, चल्लाका साना साना बच्चा ३ देखि पाँचवटा, धुप, अक्षेता, थोरै चोखो पात, माटाका दियो, कपास, चोखो थोरै दियो वाल्ने तोरीको तेल, सुकेको लौका, चोखो पानी अर्थात जल चाहिन्छ । 

 थारु समुदायको एक घरमा  लौर्सना पूजा गर्दै । तस्विरः प्रकाश चौधरीको फेसबुकबाट ।

 यो पुजा पुज्ने वेला थारु समुदायको घरको पश्चिम आँगन अर्थात ‘डिउह्रीक अँग्ना’ मा पुज्ने गरिन्छ । यो पूजा पुज्ने पुर्वा घरको पश्चिम आँगनमा सरसफाई गरि गोवर माटोले पोटने चलन हुन्छ । आँगनमा पुज्नु भन्दा अगाडी घर भित्र ‘पाटी’ वसेर घरको वहिरको आँगनमा पुज्ने चलन छ । पूजा पुज्ने वेला जहिले पनि उत्तर तिर मुख लगाएर पूजा पुज्ने चलन छ । यो पूजा पुज्ने वेला घरको एक जना व्यक्ति ‘गु¥वा’ अर्थात पुजारीलाई सघाउनको लागि त्यहि वस्नुपर्छ । करिब एक डेढ घण्टा सम्म अन्तर मन्तरले ‘गु¥वा’ ले पूजा गरिसकेपछि चल्लाका वच्चाहरुको टाउकोमा जल, अक्षता र सेंदुर चढाइएर छाडिदिने चलन छ भने तामाका पैसा धोएर सुरक्षति ठाउमा राखिन्छ  ।  त्यसैगरि त्याँहा राखिएको सुकेका लौकाहरु  घरको या गोठको पुर्वपत्रिको वतासीमा टंगाएर राख्ने चलन छ । तथापी अरु पूजा जस्तै यो पूजामा भने वलि दिने चलन भने छैन ।  घर ‘गु¥वा’ अर्थात पुजारीको लागि खानको लागि भने एउटा रातो भाले काटने चलन रहेको छ । यो लोसर्ना पूजा थारु समुदायमा मात्र नभएर अन्य समुदायका मानिसहरुले पनि पुज्दै आएको पाइन्छ । 

                                                                                                                    santoshdahit74@gmail.com